Uçsuz bucaksız uzay, üretilmiş en güçlü ve en büyük teleskoplar ile incelenmeye devam ediliyor. Bilim insanları bu müşahedelerinde yeni gezegenlerden apayrı tabiat olaylarına tanıklık edebiliyor. Bu bağlamda 2023 yılı uzay alanında hayli uygun bir yıl oldu diyebiliriz. Güneş’in aktivitesinin tepeye gerçek yaklaşması, kara delikler, patlayan yıldızlar ve daha kacı haberlerimize bahis oldu. Dilerseniz bunları tekrar hatırlayalım.
1. Güneş’ten gelen en güçlü ışın
2023’te kırılan yeni astronomik rekorlar ortasında Güneş’ten gelen ve daha evvel görülenden çok daha güçlü olan en yüksek güçlü gama ışını da yer aldı. Daha evvel NASA’nın Fermi Gama Işını Uzay Teleskobu Güneş’ten gelen 200 gigaelektronvolt ya da GeV (200 milyar elektronvolt) güce sahip gama ışınları tespit etmişti. Lakin, Meksika’daki Yüksek İrtifa Cherenkov Gözlemevi ya da HAWC tarafından yapılan müşahedeler bunu resmen gölgede bıraktı. HAWC bilgileri, yaklaşık 1 trilyon elektronvolt (1 teraelektronvolt yahut TeV) güce sahip Güneş gama ışınlarından gelen atomaltı parçacıkları ve yaklaşık 10 TeV’e kadar güce sahip birkaç adedini ortaya çıkardı. 2. Kozmosun en büyük patlaması
Şimdiye kadar görülen en ağır, uzun müddetli ve güçlü patlama – bilinen tüm süpernovalardan on kat daha parlak ve şu anda bile patlamaya devam ediyor – ışığı bize 8 milyar yıldır gelen bir galakside keşfedildi. AT2021lwx olarak kataloglanan patlayıcı olay epeyce enteresan. En parlak periyodunda AT2021lwx, Güneş’ten 2 trilyon kat daha parlaktı fakat gökbilimcilere nazaran bu, patalyan bir yıldız değildi. Olağanda patlayan yıldızlar birkaç hafta yahut ay sonra sönerler. Bilim beşerlerine nazaran bu, büyük bir gaz bulutunu tüketen süper kütleli bir kara delik olabilir. Gökbilimciler buna gelgit bozulması diyorlar ve bu ölçekte bir olaya daha evvel hiç şahit olunmadı.
3. En uzak Süratli Radyo Patlaması (FRB)
Şimdiye kadar tespit edilen en uzak Hızlı Radyo Patlaması (FRB) 2023 yılında ortaya çıktı. 19 Haziran 2022’de uzayda 8 milyar yıl boyunca devasa bir seyahat yapan bir FRB tespit edildi. FRB’ler, yalnızca milisaniyeler süren kısa radyo dalgası patlamalarıdır, lakin bu kısa vakit diliminde Güneş’in 30 yılda yaydığı kadar güç yayabilirler. Kimse onları neyin ürettiğini bilmiyor; birden fazla vakit kainatta rastgele patladıkları görülüyor. Bazen tekrarladıkları bile görülür. Çok manyetik nötron yıldızları olan manyetarlar bu patlamaların esas şüphelileri pozisyonunda.
Yapılan gözlemlerde FRB 20220610A olarak kataloglanan patlamanın yeri tam olarak belirlendi ve patlamanın 8 milyar yıl evvelki hallerini gördüğümüz çarpışan iki ya da üç galaksiden oluşan bir sistemden geldiği ortaya kondu.
4. Mars helikopterinin uçuş rekoru
Mars’taki tek helikopter olması nedeniyle NASA‘nın Ingenuity helikopterinin gerçekleştirdiği neredeyse her şey bir rekor ve kendi rekorunun gelişimi pozisyonunda. 16 Eylül’de 59. uçuşunu gerçekleştiren Ingenuity, 142,59 saniye boyunca bir nokta üzerinde asılı kalarak o ana kadarki en uzun uçuşunu gerçekleştirdi. Daha sonra 19 Ekim’deki 63. uçuşunda bu müddete ulaşarak 579 metre boyunca karada uçtu ki bu da şimdiye kadar bir uçuşta kat ettiği en büyük üçüncü aralık oldu. Şubat 2021’de Perseverance keşif aracıyla birlikte Mars’a varışından bu yana Ingenuity 17 Aralık itibariyle 67 uçuş gerçekleştirdi. Toplam 121,1 dakika Mars atmosferinde uçtu ve 15,3 kilometre yol kat ederek havada 24 metre yüksekliğe ulaştı.
5. Kayıtlardaki en sıcak yaz
NASA’nın Goddard Uzay Araştırmaları Enstitüsü (GISS), 2023’teki Kuzey Yarımküre yazının, sıcaklık kayıtlarının başladığı 1880’den bu yana en sıcak yaz olduğunu ve bunun insan kaynaklı global ısınma ile deniz sıcaklıklarının yükselmesine yardımcı olan El Nino’nun tesirinin bir sonucu olduğunu doğruladı. Haziran, Temmuz ve Ağustos aylarının toplamının 1950-1980 ortalamasından ortalama 0,23 santigrat derece daha sıcak olduğunu tespit edildi. Yalnızca Ağustos ayı 1,2 santigrat derece daha sıcaktı. Bu kulağa fazla bir şey üzere gelmeyebilir, lakin iklim değişikliğini hafifletme eforları global ısınmayı sanayi öncesi ortalamanın 1,5 santigrat derecenin altında tutmaya dayanıyor. Ve bu ısınma felaketleri de beraberinde getiriyor.
Deva orman yangınları, inanılmaz ve ölümcül sıcak hava dalgaları 2023 yılında çokça duyduğumuz şeylerdi. GISS yöneticisi iklim bilimci Gavin Schmidt, “Gerçekleşeceğini söylediğimiz şeyler gerçekleşiyor ve atmosferimize karbondioksit ve başka sera gazlarını salmaya devam edersek daha da berbatlaşacak.” diyor.
6. Antarktika’daki deniz buzu rekor düzeyde eridi
NASA tarafından yapılan araştırma 2023’te Antarktika sularındaki deniz buzu ölçüsünün rekor seviyede düştüğünü ortaya koydu. Kuzey Kutbu’nda da durum pek iç açıcı değildi. Bilim insanları, kayıtlar başladığından bu yana ölçülen en düşük altıncı deniz buzu ölçüsünü sergilediğini tespit etti.
Bilim insanları, Antarktika deniz buzunun 10 Eylül’de kıtanın yalnızca 16,96 milyon kilometrekaresini kapladığını ve bunun şimdiye kadarki en düşük düzey olduğunu keşfetti. Bir evvelki en düşük düzeye 1986 yılında ulaşılmıştı; o tarihte deniz buzunun kapladığı alan 18 milyon kilometrekareydi.
Deniz buzu kaybı, insan kaynaklı global ısınmadan ötürü artan sıcaklıkların bir sonucudur ve hızla kısır döngüye dönüşebilen bir sürece işaret eder. Buz, Güneş gücünü uzaya geri yansıtmada tesirlidir, bu nedenle ne kadar az buz varsa, o kadar az Güneş gücü uzağa yansıtılır. Buna karşılık gezegen ısınır. Ayrıyeten, ne kadar az buz varsa, Güneş gücünü daha verimli bir biçimde emebilen daha koyu okyanus kısımları ortaya çıkar. Bu da sonuçta okyanus sıcaklıklarını yükselterek erimeyi hızlandırır.
7. Uzayda en uzun müddet kalan astronot
NASA astronotu Frank Rubio, 2023 yılında Milletlerarası Uzay İstasyonu’nda (ISS) uzayda tam bir yıl geçiren birinci Amerikalı olarak istemeden de olsa tarihe geçti. Rubio, kozmonotlar Sergey Prokopyev ve Dmitri Petelin ile birlikte fırlatılarak 67. Sefere katıldı. Üçlünün altı ay sonra Dünya’ya dönmesi planlanıyordu, lakin Soyuz kapsüllerindeki soğutucu sızıntısı ISS’de bir yıldan fazla kalmaları gerektiği manasına geliyordu. Üçlü, uzayda 371 gün geçirdikten sonra 27 Eylül 2023’te Kazakistan’a inerek nihayet Dünya’ya döndü. Fakat Rubio, 1994-1995 yılları ortasında Rus Mir uzay istasyonunda 437 gün geçiren global rekor sahibi merhum kozmonot Valery Polyakov’un bir epey gerisinde. 8. En süratli yıldız
Avrupa Uzay Ajansı’nın Gaia uydusu tarafından toplanan yıldız hareketleri datalarını inceleyen gökbilimciler tarafından Temmuz ayında galaksimizde şimdiye kadar görülen en süratli kaçak yıldızlar ortaya çıkarıldı. Altı yeni yüksek süratli yıldız keşfedildi ve bunlardan ikisi J0927-6335 ve J1235-3752 olarak kataloglandı. Yıldızlar sırasıyla saniyede 2.285 kilometre ve saniyede 1.694 kilometre süratle uzayda ilerleyerek şimdiye kadar görülen en süratli yıldızlar oldular. Bu suratı bir bağlama oturtalım: En süratli yıldız, sadece 1 saatte Dünya’nın etrafında 694 cins atabilir. Bu iki yıldızda evvelden Güneş benzeriydiler lakin ömürlerini tamamlayarak beyaz cüceye dönüştüler.
9. Tespit edilen en eski üstün kütleli kara delik
Bugüne kadar yapılmış en kıymetli teleskop olan James Webb Uzay Teleskobu‘nun (JWST) rutin olarak yeni astronomik rekorlar kırması ve bunlardan birinin de cihanda var olduğu bilinen en uzak üstün kütleli kara deliğin keşfi olması şaşırtan değil. JWST, temmuz ayında yaklaşık 13,3 milyar yıl önce (Büyük Patlama’dan yalnızca 570 milyon yıl sonra) var olduğunu gördüğümüz CEERS 1019 isimli bir galaksideki kara deliği tespit etti. JWST tıpkı vakitte geçtiğimiz günlerde kozmosun başlangıcından yalnızca 440 milyon yıl sonra oluştuğu düşünülen GN-z11’i de keşfetti.
10. En küçük kahverengi cüce
Her yeni astronomik rekor en büyük ya da en uzaktakiyle ilgili olmak zorunda değil. Bu bağlamda JWST, Jüpiter’in kütlesinin yalnızca üç ila dört katı olan ve birtakım gezegenlerle tıpkı büyüklükte olan, şimdiye kadar bulunan en küçük kahverengi cüce yıldızı keşfetti. JWST’yi kullanan gökbilimciler bu kahverengi cüceyi, Jüpiter’in sekiz katından daha az kütleye sahip öteki kahverengi cücelerle birlikte IC 348 yıldız kümesinde buldular. IC 348, Perseus Moleküler Bulutu’nda bin ışık yılı uzaklıkta bulunuyor.
Kahverengi cüceler çoklukla başarısız yıldızlar olarak isimlendirilir. Zira gaz halindeki bir bulutsudan direkt birleşerek yıldızlar üzere oluşsalar da küçük boyutları, bir yıldızın ayırt edici özelliği olan hidrojenin nükleer füzyonu için çekirdeklerinde gereken sıcaklıkları üretecek kâfi kütleye sahip olmadıkları manasına gelir.
