G5 seviyesindeki olağandışı jeomanyetik fırtına Dünya’ya ulaştı: Etkileri neler?

NOAA’nın Uzay Hava Kestirim Merkezi, geçtiğimiz kısa müddet içerisinde şiddetli bir tesir potansiyeline dair bir ihtar yayınladıktan sonra, cuma günü ekstrem bir G5 jeomanyetik fırtınanın Dünya’ya ulaştığını söyledi. G5, skalası G1’den G5’e kadar olan ölçekte en güçlü jeomanyetik fırtına düzeyi manasına geliyor.

Küresel sıkıntılar yaşanabilir

NOAA, jeomanyetik fırtınanın yaygın voltaj denetim sorunları ve koruyucu sistem sorunları yaratabileceği konusunda uyarıyor. Bu şiddetli fırtına altında birtakım şebeke sistemlerinde tamamen çökme yahut elektrik kesintilerinin yaşanabileceği belirtiliyor. Birebir vakitte trafoların da hasar görebileceği aktarılıyor. Bunlarla birlikte radyo yayınları ve uydu navigasyonlarında da kesintilerin yaşanmasına kesin gözüyle bakılıyor.

Yetkililer bu jeomanyetik fırtınanın, 2003 yılından bu yana Dünya’ya ulaşan en güçlü fırtına olduğuna dikkat çekiyor. 2003’te yaşanan fırtına İsveç’te elektrik kesintilerine yol açmış ve hatta Güney Afrika’da trafolara ziyan vermişti.

Kuzey Işıkları pek çok yerde

Jeomanyetik fırtına birebir vakitte Kuzey Işıkları olarak da bilinen aurora borealis‘in çok geniş ölçeklerde görülmesini sağlıyor. Güneş’ten gelen daima emisyon akışı gezegenin manyetik alanını bombalamaya devam ettiği için tesirler hafta sonu boyunca devam edebilir. Olağanda Kuzey Işıkları isminden da anlaşılacağı üzere kutba yakın bölgelerde görülür. Lakin jeomanyetik fırtınanın çok güçlü olması nedeniyle ışıklar, daha alt enlemlere de ulaşıyor. Dün gece Türkiye’nin kuzey kıyılarında (Rize-Trabzon vb şehirler) ışıklar faal bir biçimde görüldü. Bu hafta sonu boyunca Kuzey Işıklarının Türkiye’den görülmeye devam edilmesi bekleniyor.

Çok sayıda patlama gerçekleşti

NOAA, çarşamba gününden beri Güneş’te patlamaların yaşandığını ve en az 5 adedinin Dünya’ya dönük biçimde gerçekleştiğinin altını da çiziyor. Bunlar, Güneş atmosferinin en dış kısmı olan Güneş’in koronasından çıkan plazma ve manyetik alan patlamaları olan bir dizi taçküre kütle atımları (CME) olarak bilinir.

NOAA, patlamaların meydana geldiği alanın Dünya’nın çapının 16 katı olduğunu ve daha fazla Güneş aktivitesi beklendiğini söyledi. Buradaki güneş lekesi o kadar büyük ki aslında Güneş tutulmalarını izlediğiniz gözlüklerle alanı görebilmeniz mümkün. NOAA, bu lekenin AR3664 olarak isimlendirildiğini söylüyor. Space.com’a nazaran bu lekenin genişliği yaklaşık 200 bin km ve mevcut Güneş döngüsünde görülen en büyük ve en faal lekelerden biri. Aktarılanlara nazaran bu lekede X3.98 gücünde bir patlama meydana gelmiş durumda.

NOAA’nın Uzay Hava Kestirim Merkezi operasyon şefi Mike Bettwy’ye göre birçok insan için fırtınanın en görünür kısmı aurora olarak da bilinen kuzey ışıkları olacak. Fakat yetkililer ve şirketler, olayın global pozisyonlandırma sistemleri, radyo irtibatları ve hatta elektrik gücü üzere altyapı üzerindeki tesirlerine dikkat etmek zorunda.

Ayrıca, Güneş atmosferinin en dış kısmı olan Güneş’in koronasından çıkan plazma ve manyetik alan patlamaları olan bir dizi taçküre kütle atımları (CME’ler) da olmuş durumda. Güneş patlamaları ve taçküre kütle atımları sonucunda jeomanyetik fırtınaya ek olarak Güneş radyasyonu fırtınası da gözlemlenmiş durumda. Bu, bilhassa yüksek irtifada uçan uçaklardaki insanların yüksek radyasyon riskine maruz kalabileceği manasına geliyor.

Fırtına, Dünya’daki insanları nasıl etkileyecek?

Bir jeomanyetik fırtına müşahedesi yahut uyarısı, uzay havasının Dünya üzerindeki yahut Dünya’ya yakın yörüngede bulunan kritik altyapıyı etkileyebileceği manasına geliyor. Fırtına sistemlere ek akım getirebilir ve elektrik çizgilerine ziyan verebilir.

Bunlar ekseriyetle amatör radyo ve ticari havacılık üzere yüksek frekanslı radyo dalgalarına dayanan irtibatın ziyan görebileceği manasına geliyor. Birebir vakitte düşük frekanslı radyo dalgalarına dayanan cep telefonunuzun ya da otomobil radyonuzun bozulma ihtimalinin düşük olduğu manasına geliyor. Yeniden de elektrik kesintilerinin meydana gelmesi mümkündür.

Tarihte kaydedilen en değerli güneş fırtınası 1859 yılında meydana gelmişti. Carrington Olayı olarak bilinen bu olay, yaklaşık bir hafta sürmüş, geniş bir alanda aurora yaratmış ve yüz binlerce kilometre uzunluğundaki telgraf çizgilerini etkilemiştir.

NOAA’nın Uzay Hava Kestirim Merkezi’nde yapılan güneş patlaması, CME, jeomanyetik fırtına üzere uyarıların asıl amacı halk değil. Hasebiyle birden fazla insanın bir şey yapması gerekmiyor. Duyuruların maksadı, bu altyapıları işleten kurum ve şirketlere haber vermektir. Böylece şirketler gerekli tedbirleri alarak hasarı minimuma indirebilir yahut büsbütün kaçınabilir.

Kuzey Işıklarını görebilecek miyim?

Kuzey Işıklarının bu hafta çoklukla görülmeyen yerlerde gökyüzünü süslemesi epeyce mümkün. Türkiye’nin kuzey kıyılarında yaşayanlar en yüksek ihtimale sahip, daha alt enlemlerde görüş olmayabilir. Tıpkı vakitte pak bir gökyüzü ve ışı kirliliğinden uzakta olmak gerekiyor. Bununla birlikte auroraları bazen çıplak gözle görmek -özellikle alt enlemlerde- güç olabilir. Uzmanlar, kamera sensörlerinin üretilen dalga uzunluklarına karşı daha hassas olduğunu bu yüzden görüntü yahut fotoğraf kayıtlarına başvurulabileceğini söylüyor.

Mevcut jeomanyetik fırtına ne kadar güçlü?

Güneşte yaşanan fırtınalar, patlamalar ve taçküre kütle atımları uzayın her tarafına yüklü parçacıklar fırlatır. Bu parçacıklar Dünya’nın manyetik alanını ve atmosferini etkileyebilir. Bu tesirler yukarda saydığımız olayları meydana getirir. Şayet bu parçacıklar gereğince güçlüyse ve Dünya’nın manyetik alanında bir rahatsızlık yaratıyorsa bunlara jeomanyetik fırtına ismini veriyoruz. NOAA bu fırtınaları 1 ila 5 ortasında bir “G” ölçeğinde sınıflandırır; G1 küçük, G5 ise ekstrem noktadır. Mevcut fırtına G5 olarak sınıflandırılmaktadır.

Bu neden oluyor?

Solar döngü, Güneş’in manyetik aktivitesindeki yaklaşık 11 yıllık periyodik değişimdir. Bu döngü, Güneş lekelerinin sayısındaki değişimler ile takip edilir. Döngü boyunca Güneş lekesi sayısı minimumdan azamiye ve tekrar minimuma hakikat değişir. Güneş lekeleri ne kadar çok olursa patlamaların da yaşanma sıklığı o kadar yüksek oluyor.  Aralık 2019’da başlayan mevcut aktivite döngüsünde şimdiye kadar üç şiddetli jeomanyetik fırtına gözlemlendi.

NOAA yetkilileri, mevcut fırtınayı yaratan güneş lekeleri kümesinin bu Güneş döngüsünde görülen en büyük küme olduğunu söylüyor. Mevcut döngünün 2025 yılında tepe yapması bekleniyor.