Neptün’ün uydusu Triton neden bu kadar tuhaf?

Temelinde astronomi, işleyiş bakımında büyük oranda isimli tıp soruşturmasına benziyor. Bir olay yerinde yaşananları nasıl tekrardan canlandıramıyorsak astronomide de geçmişte yaşananları canlandıramıyorum. Pekala isimli tıpta bilinmeyenler nasıl bulunuyor? Elbette olay yerinde kalan küçük ipuçları sayesinde. Uzayın en ücra köşelerindeki olayları anlamak için de astronomi bilimi, olay yerlerini inceliyor. Aslında bir olay yeri için çok uzağa bakmamıza gerek yok. Güneş sistemimizin dış kısımlarındaki Neptün ve onun etrafında dolanan Triton, gizemli bir cürüm mahalli içeriyor. Pekala nasıl oluyor da Neptün, Triton üzere bir uyduya sahip oldu?

Neptün ve Triton

Neptün’ün bilinen 14 uydusu bulunuyor. Triton hariç, Neptün’ün tüm uyduları çok küçük ve iki genel kümeye ayrılıyorlar: düzenli ve düzensiz. Nizamlı olanlar gezegene yakın yörüngede dolanırken, sistemsiz olanlar çoklukla Neptün’den daha uzakta ve türlü türlü yörüngelerde dolanıyorlar.

Ve bir de İngiliz tüccar ve amatör astronom William Lassell tarafından keşfedilen Triton var. Triton, 1846 yılında, Neptün’ün keşfinden yalnızca 17 gün sonra tespit edildi. Bu gizemli uyduya birinci yakından bakış ise 143 yıl sonra, 25 Ağustos 1989’da Voyager 2 ile gerçekleştirildi. Voyager 2 Triton’un yüzeyinin yalnızca yüzde 40’ının haritasını çıkarmış olsa da, bu misyon Neptün uydusunun ne kadar tuhaf olduğunu ortaya koymaya yetti.

Triton hakkında bilmeniz gereken birinci şey hayli büyük olduğudur. Güneş sistemindeki yedinci en büyük uydu olan Triton, Neptün’ün başka tüm uydularının toplamından 200 kat daha büyüktür ve bu da onu sahiden dikkat cazip kılıyor.

Bilmeniz gereken ikinci şey ise Triton’un düzensizlerden birisi olduğu. Neptün’ün dönüşüne göre aksi yörüngede dönüyor ve yörüngesi şaşırtan bir formda 67 derece eğimli – ana gezegenine neredeyse dik. Sistemimizdeki kimi gezegenlerin uydusu da ana gezegenin karşıtı tarafında dönüyor. Fakat hiçbiri Triton kadar büyük değil. Bunların en büyüğü Phoebe (Satürn), Triton’un çapının sadece yüzde 8’ine (ve kütlesinin yüzde 0,03’üne) sahip. Düzensizliğine karşın Triton’un yörüngesi şaşırtan bir halde daireseldir – aslında Güneş Sistemi’ndeki tüm cisimler ortasında en harika dairesel yörüngelerden birine sahip.

Triton’un yüzeyi ise aslında bir kavuna benziyor. Triton’un orta enlemlerinin büyük bir kısmı, kavun toprağı olarak isimlendirilen engebeli, buruşuk özelliklerle kaplı. Uydunun bir büyük bir kısmında devasa kalderalarla bezeli geniş, biçimsiz düzlükler bulunurken, güney kısmına ise su püskürten düzinelerce volkanla bezeli geniş bir nitrojen buz örtüsü hakim.

Triton’un yüzeyinde ayrıyeten çok fazla krater bulunmuyor, bu da uydunun tekrar yüzey oluşturabilme ve kraterleri kapatma yeteneğine sahip olduğunu gösteriyor. Bu, Güneş sisteminde az bulunan bir özellik ve Triton’un hala kısmen sıcak olduğuna işaret eden bir ayrıntı. Tabi bu sıcaklık içiyle alakalı, dış yüzeyi yaklaşık -253 derece. Yani en dıştaki Plüton’dan bile soğuk.

Şüphelilerin tespiti

Olay yerindeki somut gerçekleri bir ortaya getirdik: Triton, olması gerekenden çok daha büyük, büsbütün tuhaf bir yörüngeye sahip, klâsik olmayan bir biçimde oluşmuş ayrıyeten genç, dinamik ve faal bir yüzeye sahip.

Pekala bu tuhaflıkların gerisindeki öykü nedir? En uygun yanıt Triton’un sıradan bir uydu değil, gezegenler ortası bir “kaçırılma” olayının kurbanı olabileceğidir. Triton tahminen de Güneş sisteminin öteki uydularından çok Plüton ya da Eris’e benzeyen bir Kuiper Kuşağı objesi olabilir. Tahminen de uzun vakit evvel Triton, Neptün’ün yakınlarına düşmüş, gezegenin yerçekimi tarafından yakalanmış ve kalan milyarlarca yıldır burada hapsolmuş olabilir.

Ya Triton’un talihi yaver gitmedi ve Neptün’ün yakınına gelmek için tam olarak yanlış bir yörüngeye sahipti ya da Neptün’ün orjinal uydularından biriyle çarpışma yaşadı ve bu süreçte yörüngede asılı kaldı. Bir diğer mümkünlük da Triton’un öteki birçok Kuiper Nesli cismi üzere küçük bir ikili sistem olarak oluştuğu ve Neptün’le yakın bir müsabaka sonucu Triton’un ikizinin uçup gittiği ve Triton’un kapana kısılmış olabileceğidir.

Triton’un Neptün’ün yörüngesine yakalanmış olması onun garip yörüngesini de açıklıyor. Triton’un sıcak kalmasının nedeni ise Kuiper Jenerasyonu cisimleri üzere, ısı yaymaya yetecek kadar radyoaktif elemente sahip olmasından kaynaklanıyor olabileceği. Bu ısı su, karbondioksit ve nitrojen buzlarını sulu çamura dönüştürerek, tıpkı Plüton’da olduğu üzere yüzeyi genç ve etkin tutmuş olabilir. Hatta Triton o kadar sıcak olabilir ki, kabuğunun altında sıvı halde bir su okyanusu barındırıyor olabilir.

Triton’u en son yakından gördüğümüzden beri ortadan 34 yıl geçti. Ne yazık ki, Neptün sistemine geri dönmek halihazırda rastgele bir vazife planlanmıyor. NASA, gelecek programlarında Jüpiter ve Satürn sistemlerine odaklanıyor. Aslında bu mantıklı zira, her iki gezegenin etrafında sıvı suya sahip olduğu düşünülen uydular bulunuyor. Ve Neptün’den çok çok daha yakınlar.

Dolayısıyla Neptün ve Triton hakkında tahminen de ömürlerimiz boyunca bir takip misyonu görmeme ihtimalimiz bulunuyor. Münasebetiyle bu hata mahallinin külliyen keşfedilmesi onlarca yıl alacak üzere görünüyor. Lakin merak etmeyin, Triton yok olana (evet, yakında yok olacak) kadar oldukça vaktimiz var. Bilim insanları yaklaşık 3,6 milyar yıl içinde Neptün’ün Roche limitinin altından geçeceğini ve parçalanacağını kestirim ediyor.