Dünya’nın en itibarlı bilimsel mecmualarından olan Science, 2023’ın en kıymetli bilimsel buluşlarını listeledi. Mecmua, 2023’ün çığır açan buluşu olarak kilo verdiren ilaçları seçti. Science, hem bir “kamu sıhhati krizi” hem de çetrefilli bir “kişisel mücadele” olarak tanımladığı obeziteye yönelik ilaç tedavilerinin hayal kırıklığı yaratan geçmişine dikkat çekiyor. 1940’lı yıllardan itibaren bayanları hedefleyen sıhhatsiz “gökkuşağı diyet haplarından” 1990’larda yükselişe geçen lakin ağır kalp ve akciğer rahatsızlıklarına neden olan bu ilaçların başarısızlıklarla dolu bir tarihi var.
Lakin artık yeni tedaviler obezite ve bununla temaslı kronik hastalıklarla gayrette umut verici sonuçlar ortaya koyuyor. Yeni ilaçlar, glukagon gibisi peptid-1 (GLP-1) ismi verilen bağırsak hormonunu taklit ediyor. Başlangıçta diyabet için geliştirilen bu ilaçların hafif yan tesirlerle birlikte kıymetli kilo kaybına neden olduğu belirtiliyor. Science, GLP-1 ilaçlarını Yılın Çığır Açan Buluşu olarak tanımasının nedeni, klinik deneylerde ilaçların birebir vakitte kalp yetmezliği semptomlarını, kalp krizi ve felç riskini de azalttığının tespit edilmesi. Münasebetiyle bu ilaçlar kilo vermenin ötesinde kıymetli yararlara sahip olduğuna yönelik ispatlar sunuyor.
Dünya’nın karbon pompası yavaşlıyor
Listenin ikinci sırasında ise global ısınmayla birlikte Antartika’da dünyanın bütün okyanuslarını birbirine bağlayan devasa akışın yavaşlamasının keşfedilmesi yer aldı. Bilim insanlarının beklediği bu tesirin görülmeye başlamasıyla global karbon salımlarının üçte birini tutan okyanuslar bu misyonunu giderek daha az yerine getirebiliyor. Bu devasa akışın ana öğelerinden biri, Güney Okyanusu’nun Antarktika kıyılarında tuzlu suyun okyanusta tabanlara hakikat ilerlemesi. Batan su atmosferden sıcaklık, oksijen, karbondioksiti alıp derinlere iletirken su da kuzeye hakikat yayılıyor.
Bu akışın bozulmasının, en değerli karbon yataklarından olan okyanusların karbon tutma kapasitesini azaltarak global ısınmayı hızlandıracağı düşünülüyor. Bu yıl yapılan farklı araştırmalar bu akışı sağlayan su döngüsünün yüzde 20 ila yüzde 30 ortasında yavaşladığını buldu. Bilim insanları bu yavaşlamanın yıllar sonra gerçekleşmesini bekliyordu.
Doğal hidrojen arayışı artıyor
Yılın öteki değerli gelişmesi de fosil yakıtlardan çıkışta değerli bir rol oynayacak olan hidrojen ile ilgili. 1987’de yılında, Mali’de hidrojen arayan bir sondaj deliği, sigara içilmesi nedeniyle patladıktan sonra betonla kapatılmıştı. 2012 yılında araştırmacılar bu deliği tekrar açtı ve yanan gazın yüzde 98 oranında hidrojen olduğunu buldu. Bu kaynağa jeneratör bağlandı ve bir köyün tüm elektriği buradan üretildi. Üretimden atık olarak ortaya yalnızca su çıktı.
Bu sene yapılan bir araştırma bu sondaj deliğindeki hidrojen basıncının 11 yıldır azalmadığını; yani yerkürenin derinliklerindeki bir kaynağın, buradaki hidrojeni yeniliyor olabileceğini buldu.
Bu keşiften yola çıkarak yeryüzündeki hidrojen kaynakları arayışı hızlandı ve bu alandaki teşebbüslere en az 100 milyon dolar yatırım yapıldı. Birtakım araştırmacılar yeryüzünde 1 trilyon tondan fazla hidrojen bulunduğunu tahmin ediyor.
Yapay zekalı hava durumu tahmini
2023’ün bir öbür çığır açan gelişmesi yapay zekanın hava durumu iddiasında giderek daha uygun performans göstermesi olarak belirlendi. Yakın vakitte yayınlanan yeni bir araştırmada, Google DeepMind tarafından oluşturulan GraphCast isimli yeni yapay zeka modelinin, dünyanın en düzgünlerinden biri olan Avrupa Orta Vadeli Hava Varsayımı sisteminden daha âlâ performans gösterdiği bulunmuştu.
Science kısa vadede klasik usullerin ortadan kalkmasının beklenmediğini lakin yapay zekanın uzun vadede bunların yerini alabileceğini söylüyor.
Sıtmaya karşı yeni umutlar
Sıtmanın Afrika’da önlenmesi konusunda son yıllarda yaşanan gelişmeler yılın en değerli bilimsel gelişmelerinden birini oluşturuyor. Dünya Sıhhat Örgütü’nün (WHO) R21/Matrix-M isimli aşıyı genel kullanım için onaylaması bu yılın en kıymetli bilimsel gelişmeleri ortasındaydı. Oxford Üniversitesinde geliştirilen aşı, ana aşı üreticilerinden Hindistan Serum Enstitütüsü’ne lisanslandı. Şirket dozaj maliyetinin 2 ila 4 dolar ortasında olacağını öngördüğü aşıdan yıllık 100 milyon doz üretebileceğini açıkladı.
Alzheimer gelişmeleri
2023 yılında Alzheimer hastalığına karşı “Donanemab” isimli ilaç geliştirildi. Üçüncü faz çalışmalarının tamamlandığı aşı hastalığın ilerlemesini yüzde 35 oranında yavaşlatıyor. Buna ek olarak “Lecanemab” isimli öteki bir ilacın da hastalığın ilerlemesini yüzde 27 yavaşlattığı bulundu. İlaçların bilişsel yavaşlamadaki güzelleşme tesirinin vakitle nasıl değişeceği merak ediliyor. Bir başkası soru da bu tedavilerin yüksek hastalık riski taşıyan şahıslara erken uygulanması durumunda semptomların başlamasını geciktirip geciktiremeyeceği.
Amerika kıtasına insanlık kestirim edilenden evvel ayak bastı
Science mecmuasına nazaran arkeoloji alanında yılın en kıymetli gelişmelerinden biri Amerika kıtasına insanların kestirim edilenden en az 5 bin yıl önce ayak bastığının bulunmasıydı. Önceki bilgiye nazaran Amerika’ya birinci gelenler Bering Boğazı’nı geçerek kıtaya ayak bastı ve 16 bin yıl evvel Pasifik Kıyısı’ndan aşağı indiler. Lakin artık tarih 5 bin yıl geriye gitmiş durumda.
2021’de New Mexico’daki White Sands Ulusal Parkı’nda çalışan araştırmacılar göl çamurunda 21 bin ile 23 bin yıl arasına tarihlenen ayak izleri buldular. Tarihler doğruysa insanlar buzul çağından evvel Amerika kıtasına ulaşmayı başardı.
Dev kara delik birleşmelerinin gürültüsü duyuldu
Bu yıl astrofizikçiler, uzun vakittir aranan zayıf bir kozmik gürlemenin işaretlerini yakaladılar. Hareket halindeki devasa kütlelerden gelen yerçekimsel dalgaların sesini yakalandı. Evrendeki muhteşem kütleli kara delikler, sıkı yörünge çiftleri halinde birbirlerinin etrafında dönüyor. Galaksinin merkezinde olan bu kara delikler giderek daralarak yörüngede kitleniyor. Birinci etapta dünyadan tespit etmek mümkün olmasa da vakitle dairesel hareketler güçlü kütleçekim dalgaları yayıyor.
Ekza ölçekli bilgisayarlar
On yılı aşkın bir müddettir imal kademesinde olan ekza ölçekli (exascale) bilimi çağı nihayet bu yıl geldi. Oak Ridge Ulusal Laboratuvarı’ndaki Frontier, iklimden materyal bilimine kadar birçok alandaki zorlukların üstesinden saniyede 1 kentilyon (1018) matematiksel süreçle gelebilen, bilimsel kullanıcılara açılan, açıkça kabul edilen ilk ekza ölçekli bilgisayar oldu. Çin’in yıllardır ekza ölçekli makinelerinin çalıştığı söyleniyor lakin ülke donanımının detaylarını paylaşmıyor. Frontier, Michigan Üniversitesi’ndeki araştırmacıların, bir materyaldeki 600.000’e kadar elektronun davranışını harikaya yakın bir hassasiyetle kestirim etmek için iki teorik çerçeveyi birleştirmesini sağladı. Evvelce yalnızca 1000 elektron için kestirim yürütülebiliyordu.
