Havacılık mühendisi Theodore Wright, 1936’da uçak üretiminin maliyeti üzerinde çalışırken, endüstrileşmeye damga vuran bir müşahede yaptı. Üretilen uçak sayısı arttıkça süreçle ilgili daha çok şey öğreniyor ve buna bağlı olarak maliyetleri düşmeye devam ediyordu. Üretim iki katına çıktıkça, maliyetin yüzde 20 azalması formülü Wright Yasası olarak anılıyor. Wright Yasası bugün çabucak her yerde uygulanabiliyor. Bu maddeyi izleyen yenilenebilir güç teknolojisi maliyetleri, on yıllardır düşüyor. Enerji alanına damga vuran bir Oxford Üniversitesi araştırmasıysa fosil yakıtların Wright Maddesine uymadığını göstermişti. Fosil yakıtlardan güç üretmenin maliyeti yaklaşık bir asırdır değişmiyor. Bu da yenilenebilir güce geçişin ‘daha maliyetli’ olduğu tezini çürütüyor. Bunun iklim ve güç siyasetleri üzerinde değerli tesirleri oluyor.
Kömür hala en büyük güç kaynağı
Dünya genelinde birçok ülke net sıfır taahhütlerinin yanında fosil yakıtlardan çıkış tarihlerini açıkladı ve yenilenebilir güce geçiş hiç olmadığı kadar hızlandı. Lakin Birleşmiş Milletler (BM) varsayımları bugün Paris Muahedesi’nin öngördüğü 1,5 derece gayesinden hayli uzakta, 3 derece ısınma yolunda olduğumuzu söylüyor. Bunun bir sebebi de fosil yakıtların istenen süratte terk edilmemesi. Dünya genelinde en süratli bırakılması gereken fosil yakıt olan kömür, hala en büyük güç kaynağı.
Türkiye bu mevzuda bir istisna değil. 2022’de Türkiye’de üretilen elektriğin yüzde 35’i termik santrallerden sağlandı. 2053’te net sıfır hale gelmeyi hedeflediğini açıklamış olsa da Türkiye yeni kömürlü termik santrallerin geliştirilmesi konusunda Avrupa’daki tek istisna oldu. İklim ve güç alanında çalışan Ember’ın tahliline nazaran Türkiye 2023’te Avrupa’da termik santral kapasitesi artan tek ülkeydi.
2000 yılında Almanya’nın kömürden güç üretimi Türkiye’nin altı katıydı. Şimdiyse Türkiye bu alanda Almanya’yı geçti. Kömürü azaltmaya devam eden Almanya, 2030’a kadar tüm termik santrallerini kapatacağını açıkladı.
Türkiye 2023’te geliştirilmekte olan kömürlü termik santral projelerinin kapasitesi açısından Çin ve Hindistan’ın akabinde üçüncü sırada yer aldı.
Ancak iklim krizinin tesirleri şiddetlendikçe, kömür sanayisi üzerindeki baskı da artıyor. İklim gayeleri çok sayıda memleketler arası banka ve finansman kuruluşu için bağlayıcı hale geldi.
Devam eden finansman zorluğunun katkısıyla Türkiye’de kömürlü santrallerin büyümesinin 2018’den bu yana yavaşladığı görülüyor. Dünya çapında güç projelerini takip eden Küresel Energy Monitor’a nazaran 2013 ve 2018 ortasında Türkiye’de işletilen kömürlü santral kapasitesi yüzde 50 artarak 18,8 GW’a çıktı. 2018’den bu yana, kömür gücündeki artış suratı kıymetli ölçüde yavaşladı ve 2022’de 20,8 GW’a ulaştı.
Türkiye’de kömür kapasitesinin, bekleyen planlara karşın, “tepe noktayı gördüğü” tahmin ediliyor.Ancak Türkiye, kısa vadede kömür başta olmak üzere fosil yakıtları terk etmeyi planlamıyor. Türkiye’nin bu yılın başında “2053 net sıfır emisyon amacı çerçevesinde” yayımladığı Ulusal Güç Planı’nda “mevcut kömür santrallerinin piyasadaki rekabet kurallarına nazaran teknik ve ekonomik ömrünü tamamlayana kadar üretimlerine devam etmesi” öngörülüyor. Ancak uzmanlara nazaran bu plan, ülkenin uzun vadeli iklim amaçlarıyla çelişiyor.
Peki Türkiye kömür santrallerini neden kapatmıyor?
BBC Türkçe’nin sorularını yanıtlayan Ember Türkiye, Ukrayna ve Batı Balkanlar Bölge Başkanı Ufuk Alparslan, santrallerin kapatılması için “ya kar edememeye başlayacaklar ve sistemden kendi kendilerine çıkmak durumunda kalacaklar; ya da devlet bu santralleri kapatmaya zorlayacak” diyor ve kelamlarını şöyle sürdürüyor:
“Kar edememeleri, her yıl daha fazla yenilenebilir güç santralinin devreye alınmasıyla ve emisyon ticareti sisteminde karbonun gerçek maliyetinin santrallere ödetilmesiyle -özellikle yüksek maliyetli ithal fosil yakıtlı santrallerde- bizatihi gerçekleşebilir.
“Lisansı olan bir santrali kapatmak isterseniz, ilgili santrale tazminat ödemeniz gerekir. Kömürden çıkan ülkelerin büyük kısmında da bu formda gerçekleşti.
“Türkiye’de elektrik üretim lisansının mühleti 2050 yılının sonrasına dek uzanan termik santraller var. Devlet bu santrallere kendi cebinden tazminat ödemek istemiyor. Tazminat ödenmesi durumunda birtakım kömür santrallerinin kapanmayı değerlendirebileceğini varsayım ediyorum.”
Türkiye yenilenebilir güçte ne durumda?
2035 yılına kadar olan devri kapsayan Ulusal Güç Planı, önümüzdeki yıllarda Türkiye’nin güç üretimini artırırken, bilhassa güneş ve rüzgar gücü kapasitesinde yükseliş taahhüt ediyor.
Türkiye’nin 2020’de toplam 95,9 GW olan elektrik heyeti gücünün 2035 yılında 189,7 GW’a yükselmesi bekleniyor. Bunda yenilenebilir güç kaynaklarının hissesinin da yüzde 52’den yüzde 64,7’ye çıkacağı belirtiliyor. Elektrik üretiminde yakıta bağımlı olmayan güneş ve rüzgar üzere yenilenebilir güç sistemleri, güneşsiz ya da rüzgarsız periyotlarda elektrik üretemiyor, bu yüzden de kesintili-kesintisiz ayrımı yapılıyor.
Elektrik tüketiminin anında karşılanması gerektiği için elektrik üretimindeki ani düşüşler ve artışlar bir diğer santral ile dengeleniyor. Bunun da tam kapsamlı bir geçişin önünde pürüz olduğu tez ediliyor.
Ancak güç uzmanları gitgide ucuzlayan ve gelişen depolama teknolojilerine, güç talebi idaresine ve akıllı şebeke uygulamalarına işaret ederek bu argümanın süratle çürütüldüğünü söylüyor.
Ember üzere niyet kuruluşları Türkiye’de yenilenebilir güç üretimindeki istikrarlı artışın rüzgar gücü öncülüğünde devam ettiğini, Türkiye’nin üretimdeki yaklaşık yüzde 11’lik rüzgar hissesi ile G20 ülkelerinin önünde yer aldığını tespit ediyor.
Ancak Türkiye’nin güneş gücü hissesi açısından, Polonya ve Ukrayna üzere potansiyeli çok daha düşük olan ülkelerle misal düzeyde olduğuna ve burada beklenenin altında performans gösterdiğine de dikkat çekiliyor.
Türkiye’nin elektrik şurası gücünde, inşaatı devam eden Akkuyu Nükleer Güç Santrali’ne ek olarak, yeni nükleer güç santrallerine de muhtaçlık duyulduğu aktarılıyor. 2035 yılına kadar sistemdeki toplam nükleer güç santrali heyeti gücünün 7,2 GW’a ulaşması hedefleniyor.
Türkiye güneş ve rüzgar güç kapasitesini neden tam olarak kullanmıyor?
Türkiye’nin geçen yıl düzenlenen COP27 iklim tepesinde açıkladığı iklim maksadına bakıldığında, 2020’de 524 milyon ton olan sera gazı emisyonlarının 2030’a kadar yüzde 32 artışla 693 milyon tona çıkacağı, lakin 2038 yılından sonra düşüşe geçeceği görülüyor.
İklim siyasetlerini takip eden sivil toplum ve niyet kuruluşları, 2053 net sıfır sera gazı emisyonu gayesine ulaşmak için yenilenebilir güç kaynaklarına geçişin hızlanması gerektiğini vurguluyor.
BBC Türkçe’nin sorularını yanıtlayan Fosil Yakıtların Ötesi (Beyond Fossil Fuels) Kampanyacısı His Kutluay, Türkiye’nin son yıllarda rüzgar ve güneş gelişimine sürat vererek dünyada değerli bir pozisyona geldiğini, lakin fosil yakıtlardan çıkış iradesi olmamasının yenilenebilir güce dayalı bir iktisada geçişi güç duruma soktuğunu söylüyor. Kutluay, “Etrafımıza baktığımızda hala çatılarımız boş. Yerinde üretimin yararlarından halkın geniş bölümlerinin yararlanabilmesi için imkan sağlayan kooperatif modelinin örnekleri hayata geçmekte zorlanıyor. Mevzuatta, finansmanda ve bürokraside öngörülemezlik küçük yatırımcıyı güç durumda bırakmaya devam ediyor” diyor.
Yeni binaların güneş gücüne uygun inşa edilmesi, kamu binaları ve işyerlerinin çatısına güneş paneli mecburiliği gelmesi, belediyelerin yenilenebilir güç projelerindeki müsaade süreçlerinin kolaylaştırılması gibi atılabilecek adımlara dikkat çeken Kutluay, yenilenebilir gücün esnekliğinden de kelam ediyor.
BBC Türkçe’nin sorularını yanıtlayan Ember Elektrik ve İklim Bilgi Analisti Ufuk Alparslan ise Türkiye’nin güneş gücünde kapasite artışına giderken çatı üstü ve yüzer güneş santrallerinin önünü açmak için rastgele bir siyaseti olmadığına dikkat çekiyor.
Yenilenebilir güce geçiş ekonomiyi nasıl tesirler?
Uzmanlar, kullandığı fosil yakıtların yüzde 78’ini ithal eden Türkiye’nin yenilenebilir güce geçişten ekonomik olarak da faydalanacağını ve güçte global krizlere karşı daha dirençli hale geleceğini söylüyor.
COP28 iklim tepesi yaklaşırken Türkiye’nin sunması gereken aktüel emisyon maksadı ile ilgili sivil toplum kuruluşlarının taleplerini paylaşmak emeliyle hazırlanan Birbucukderece.com isimli web sitesi, Türkiye’nin 2021’den bu yana kömür, doğal gaz ve petrolden oluşan fosil yakıt ithalatı için harcadığı parayı takip ediyor.
Buna nazaran geçtiğimiz iki yılda harcanan 176 milyar dolar yeşil tahliller için harcansaydı, yaklaşık 6 milyon çatı tipi güneş paneli, 55 bin güneş gücü santrali, 9 bin rüzgar türbini ve 5 milyon ısı pompasına sahip olabilirdik.
Öte yandan Ember’in Mayıs 2022’de yayımladığı bir rapor, 2021 yılında elektriğinin neredeyse üçte birini doğalgazdan üreten Türkiye’nin rüzgar ve güneş gücünden elektrik üretimiyle 12 ayda 7 milyar dolarlık fosil yakıt ithalatını önlediğini tespit etti. Çalışmada gaz fiyatlarının sabit kalması durumunda her ay yaklaşık 700 milyon dolar tasarruf edilebileceği hesaplandı.
