Çok yakın bir vakit diliminde Alper Gezeravcı, Türkiye’nin birinci astronotu (veya Gökmen) olarak uzaya, Uluslararası Uzay İstasyonu’na (ISS) çıktı. Bu örnekte de görebileceğimiz üzere uzay artık erişilemez bir yer değil. Birebir vakitte AB, ABD, Çin, Japonya ve Hindistan üzere çok sayıda ülke derin uzay vazifeleri ve programları yürüterek erişilemezi daha da erişilebilir yapmaya çalışıyor. ISS’e eskiye göre çok daha fazla beşerli misyon gidiyor. Pekala hiç düşündünüz mü? Uzaya giden yahut ISS’e ayak basan bir astronot geri dönmeyeceğini söylerse ne olur? Aslında bu gerçekte yaşanmış ve değerli sonuçları olmuş bir kıssa. Hazır ülkemizde uzay konusu gündemdeyken gelin bu olayı biraz irdeleyelim.
“Aletimi tamir etmem için bir baht vermezseniz, geri dönmeyeceğim”
Tıpkı Türkiye üzere Çin de bir vakitler uzaya hiç çıkmayan bir milletti. Biz bunun için çok daha geç kalmış olsak da ilk Çin doğumlu astronot 1985 yılında uzaya çıkmıştı. Bazılarınız tahminen ismini duymuştur; o kişi akışkanlar mekaniği alanında uzman bir fizikçi olan Taylor Wang’tı.
Taylor Wang, uzaya birinci çıktığında muhtemelen Çin ulusunun gururu için en uç noktaya erişmişti. Ancak uzaydaki ikinci gününde onu bekleyenler kendisini tarihe geçirecekti.
Wang, mikro yerçekiminde sıvı damlalarının temel fizikî davranışlarını ortaya çıkarmayı amaçlayan Drop Dynamics Module isimli bir deneyin baş araştırmacısıydı. Deneyi büyük ölçüde kendisi geliştirmişti ve NASA onu Space Shuttle programının 17. uçuşu olan STS-51-B misyonunda uçmak üzere seçtiğinde bu alandaki uzmanlığı ona piyango bileti olarak geri dönmüştü. Wang, öbür altı mürettebat üyesiyle birlikte 29 Nisan 1985’te Space Shuttle Challenger ile fırlatıldı.
Wang, vazifenin ikinci gününde deneyini uzay ortamında sınamak için Drop Dynamics Module‘ü aktive etmeye çalıştı. Ancak ne yazık ki hayatının değerli bir kısmını buna adadı deney çalışmadı. Wang, deneyin çalışmadığını gördüğünde NASA uçuş kontrolörlerine sorunu gidermek ve tahminen de deneyi düzeltmek için biraz daha vakit ayırıp ayıramayacağını sordu.
Bilmeyenler için ISS ve NASA’nın Space Shuttle vazifeleri için vakit her şey demek. Ve siz bir deneyi yaparken gerinizde bekleyen mürettebatlar var ve onların da yapması gereken deneyler var. Her mürettebat için son derece detaylı bir vakit çizelgesi bulunduğundan bir deneye fazladan vakit ayırmak açıkçası pek mümkün değil.
Bu nedenle uçuş kontrolörleri Wang’ın isteğine “hayır” halinde yanıt verdi. Lakin Wang, istekliydi ve ek müddet için bastırdı: “Dinleyin, sistemimi çok âlâ biliyorum. Bana bir baht daha verin.”
Zaman daralıyor ve program daha da sıkılaşıyordu. Uçuş kontrolörleri yeniden de tereddüt ediyor ve ek müddet için isteksiz davranıyordu. Wang çaresizdi. Ve bu çaresizlik ona olağanda düşünmeyeceği bir karşılık vermesi için yürek verdi:
“Hey, şayet bana aletimi tamir etmem için bir baht vermezseniz, geri dönmeyeceğim!”
NASA bünyesinde olmayan birinci astronotlar
Space Shuttle misyonlarının birincil hedeflerinden birisi de mikro yerçekiminde araştırmalar yapmaktı. Avrupa Uzay Ajansı ile birlikte çalışan NASA, bu maksatla Spacelab ismi verilen basınçlı bir modül geliştirdi ve kimi vazifelerde bunu uçurdu. STS-51-B misyonu bu Spacelab modülünün ikinci uçuşuydu ve astrofizikten mikro yerçekiminde sıvıların davranışına kadar 15 farklı deneyin yapılmasını içeriyordu.
Bu vazifeler uydu yerleştirmek üzere şeyler olmadığı için NASA, deneyleri uçakta tamamlamakla görevlendirilen “yük uzmanları” uçurmaya başlamıştı.
Challenger’la uçulan bu misyonda en yüksek önceliğe sahip iki deney gereç bilimi ve akışkanlar mekaniğiyle ilgiliydi. Bu doğrultuda, iki yük uzmanı – Hollanda doğumlu Amerikalı kimya mühendisi Lodewijk van den Berg ve Çin doğumlu Amerikalı fizikçi Taylor Gun-Jin Wang – bu alanlardaki uzmanlıkları nedeniyle seçildiler.
Wang, genç yaşlarında ABD’de eğitimini devam ettirmiş, düşük sıcaklıkta süper akışkan fiziği alanında doktora derecesi almış ve 1972’de NASA’nın Jet İtki Laboratuvarı’na katılmıştı. Birkaç yıl sonra da ABD vatandaı olmuştu. Araştırmaları, damlacıkların ve öteki küre gibisi objelerin sıfır yerçekimindeki davranışlarını içeriyordu ve sonunda NASA’nın sıfır yerçekimi uçuşlarında uçtu. Bu çalışmayı uzayda bir üst düzeye taşımak için “Drop Dynamics Module” deneyini geliştirdi.
Ancak NASA, yük uzmanları ile özgün NASA astronotlarına tıpkı eğitimi vermiyordu. Yük uzmanları daha hafif ve daha kısa eğitimlerden geçiyorlardı. Bu yüzden klâsik astronotlardan kimileri yararlı yük uzmanlarına büsbütün güvenilmemesi gereken yabancılar olarak bakıyordu.
En nihayetinde Wang, Space Shuttle Challenger’ın bir hafta sürecek misyonu için uzaya çıktı. Yapılacak çok fazla araştırma olduğundan mürettebat “Gümüş” ve “Altın” olarak iki gruba ayrıldı, Wang, Robert Overmyer’in liderliğindeki Altın ekibindeydi.
Wang ikinci gün Drop Dynamics Module’ü çalıştırmaya gittiğinde deney çalışmadı. Wang daha sonra 2002 yılında Smithsonian’da yayınlanan ve Shuttle programının birinci 20 yılındaki astronotlarla yapılan röportajlardan kesitler ve çok sayıda fotoğraf içeren Space Shuttle isimli kitapta o anki hislerini anlattı.
Wang’ın buradaki açıklamaları onu aslında çok uygun anlamamızı sağlıyor:
“Kendi cihazımı açtığımda çalışmadı. Yaşadığım paniği varsayım edebilirsiniz. Bu deneye hazırlanmak için beş yılımı harcamıştım. Yalnızca bu da değil, mekikle uçan birinci Çin kökenli şahıstım ve Çin toplumu büyük ilgi göstermişti. Asya kültürünü anlamak zorundasınız. Yalnızca kendinizi temsil etmiyorsunuz; ailenizi de temsil ediyorsunuz. Çocukken öğrendiğiniz birinci şey aileye utanç getirmemektir. Bu yüzden tecrübenin başarısız olduğunu fark ettiğimde babamın bana “Senin sıkıntının ne?” dediğini hayal debiliyordum. Bir deneyi bile gerçek yapamıyor musun?” dediğini hayal edebiliyordum. Hakikaten çok çaresiz bir durumdaydım.”
Ne oldu?
Wang, misyonun ikinci gününde kendi deneyini gerçekleştiremedi. Lakin o esnada tam olarak ne olduğu açıkçası hala bilinmiyor. O esnada mekikte olan birden fazla kişi vefat etmiş durumda. Wang hala yaşasa da bu bahis hakkında yeni bir açıklaması yok. “Gümüş” takımında olanlar ise Wang’ın vazifesi sırasında uyuyorlardı. Hasebiyle ne olduğu hakkında sadece dolaylı telaffuzlara dayanmak gerekiyor.
Gümüş grupta olan bir astronotun aktardığına nazaran kendisi uyandığında mekiğin kapağının üzerinde koli bandı vardı, kapak bantlanmıştı. Değişik bir biçimde bu bantın neden yapıştırıldığı hiç açıklanmadı.
Ancak, Wang’ın uçuşundan yalnızca altı ay sonra uçuşa geçen bir öbür Spacelab misyonu olan STS-61-A‘ya komuta eden astronot Henry Hartsfield, bu olay için vaktinde açıklamalar yapmıştı:
“Görev yükü uzmanlarını uçurmaya başladığımız birinci vakitlerde bir misyon yükü uzmanımız ambar kapağını takıntı haline getirmişti. ‘Yani tek yapmam gereken şu kolu çevirmek ve kapak açılıp tüm hava dışarı mı çıkacak, o denli mi?’, Neden daima bunu sorup duruyordu?”
Bu açıkça Wang’a atıfta bulunuyor ve bu, Wang’ın derin depresyonunun bir göstergesi. Wang’ın ruhsal durumu, kapakla ilgili soruları ve kimi Shuttle kumandanlarının yük uzmanlarının mürettebatın tam üyesi olmamasından duydukları genel rahatsızlık nedeniyle bu kapağın şahsen misyon kumandanı tarafından bantlandığını var saymak mantıksız olmayacaktır.
Ancak durun. Her şey Wang için makus değildi. Wang, vazifenin üçüncü günü istediği müsaadesi almış ve yıllarını verdiği deneyi muvaffakiyetle çalıştırmıştı.
Komutan kilidi
Bu yaşananlar bir şey güçlü bir biçimde gündeme getirdi. Wang’ın durumu bizatihi çözülmüştü lakin ya daha berbat bir şey olsaydı?
Olayın çabucak akabinde NASA, misyon kumandanının bir mürettebat üyesinden rahatsızlık duyması halinde kapağı kilitleyebilme özelliğini devreye soktu. Bu özellik daha sonraki vazifelerde yük uzmanları için de sık sık kullanıldı.
John Fabian, Wang’ın uçuşundan çabucak sonraki uçuşta, Haziran 1985’teki STS-51-G’de misyon uzmanıydı. (Görev uzmanları, yararlı yük uzmanlarının bilakis, profesyonel astronotlardı). Bu uçuşta iki yük uzmanı, Fransız savaş pilotu Patrick Baudry ve uzaya uçan birinci Arap olan Suudi prens Sultan bin Salman Al Saud bulunuyordu. Fabian: “Yan kapağın kapısına bir kilit koyduk. Yörüngeye girdiğimizde takıldı, böylelikle kapı içeriden açılamayacak ve tüm mürettebat öldürülemezdi. Bunun nedeni uçuşumuzdaki rastgele bir kişi değil, 51-G’den evvel uçmuş olan biriyle ilgili endişelerdi.”
Ancak bu kapağa takılan kilit hakkında resmi bir onay hiçbir vakit yapılmadı. Kimi astronotlar yıllar sonra bu türlü bir kilit sisteminin kullanıldığını doğrulasa da NASA bunu doğrulamadı. Kimi astronotlar bunun NASA’nın astronot ofisince saklı tutulduğunu söylüyor. Aslında bu mantıksız değil. Uzay mekiğinde bir yük uzmanı olsanız ve aşağıdaki kapakta bir kilit görseniz ne hissederdiniz?
Yaşananların günümüzdeki ehemmiyeti ne?
Tüm bunlar biraz tarihi kıymetsiz şeyler üzere görünebilir, lakin mevzu bugün de devam ediyor. Space Shuttle 13 yıldır emekliye ayrılmış olsa da asma kilit Crew Dragon ile ABD uzay uçuşlarının dokusunda yer almaya devam ediyor. Komutan kilidi, NASA’nın Crew Dragon ile Milletlerarası Uzay İstasyonu’na uçan mürettebatının yanı sıra özel vazifeler için de bir seçenek olarak var.
Bu husus hakkında konuşmak pek güzel değil, bu nedenle NASA, SpaceX ve araçlarda uçan beşerler ekseriyetle konuşmuyorlar. Lakin uzaya erişim genişledikçe uzay topluluğunun muhtemelen tartışması gereken bir mevzu üzere görünüyor. Crew Dragon ile SpaceX sistemli olarak sivilleri Memleketler arası Uzay İstasyonu’na ve özgür uçuş misyonlarına gönderiyor. Bu insanların birçok Shuttle astronotlarının tabi tutulduğu sıkı ruhsal testlere tabi tutulmuyor. Boeing’in Starliner’ı, SpaceX’in Starship’i ve başka araçlar, çok da uzak olmayan bir gelecekte, yörüngede uçan pilot havuzunu daha da derinleştirecek. Hem Blue Origin hem de Virgin Galactic halihazırda insanları kısa yörünge altı atlayışlarda neredeyse büsbütün eğitimsiz olarak uçuruyor.
Astronot geri dönmeyi reddederse ne olur?
Bu soruya yanıt vermek için öncelikle tanımını yanlışsız yapmak lazım. Bir astronotun günümüzdeki geri dönmeyi reddedebileceği tek yer ISS’tir. Geri dönmeyi reddetmek ise bir istek değil, bir isyan durumudur.
ISS Davranış Kurallarının ihlal edilmesi sahiden meydana gelirse ISS komutanı, ISS Mürettebat Disiplin Siyaseti uyarınca durumu uygun gördüğü halde lakin orantılı olarak ele alma yetkisine sahip. Fakat en nihayetinde orası ISS ve birisini zapt etmek için gerekli aletlerden mahrum. Silah yok, yalnızca iş için kullanılan bir ekip alet edevat var. Lakin yeniden de bir kriz, psikoz yahut intihar üzere durumlar için ISS’in tıbbi dolabında yatıştırıcı ve sakinleştiriciler var. Ve elbette bir ekip koli bandı da var. Prosedürler ayrıyeten mürettebatın kol ve bacaklarının koli bandı ve/veya bungee kordonu ile sarılarak zapt edilmesini ve akabinde kişinin uyku tulumuna yerleştirilmesini öneriyor.
Diyelim ki tüm mürettebat isyan etmiş olsun. Bu durumda da Görev Kontrol, isminin hakkını vererek istasyonun denetimini uzaktan külliyen ele alabilir. Bunun dışında yapılacak bir şey de yoktur. Lakin elbette besin üzere hayati gereçlerin ISS’e tedariki kesilebilir. Hasebiyle ISS mürettebatı, her halükarda yerle işbirliği yapmak zorundadır. Genel olarak, uzay istasyonunda mecnun bir beşerle başa çıkma seçenekleri çok sonludur ve bu nedenle astronotlar çok dikkatli seçilir ve eğitim sırasında grup kimyası yakından izlenir.
Tipik olarak bir isyanda yer takımının beklemesi de bir seçenek. Zira bu da oldu.
Uzay mürettebatının ilk ve bildiğimiz kadarıyla son-isyanı 1973 yılında gerçekleşti. ABD uzay istasyonu Skylab‘a yapılan üçüncü beşerli misyon olan Skylab 4‘ün üç kişilik mürettebatı NASA vazife denetimindeki işverenlerine karşı gelerek birkaç saat boyunca telsiz irtibatını kestiler. Bildirildiğine nazaran bu, misyonlar, deneyler ve müşahedelerle çok derecede dolu bir çalışma programına bir reaksiyondu; bitkin mürettebat yalnızca biraz vakit ayırmaya karar verdi ve günü dinlenerek ve pencereden dışarı bakarak geçirdi. Yer denetimiyle yine temas kurduktan sonra, misyonu olağan formda tamamladılar ve Şubat 1974’te inançlı bir biçimde Dünya’ya döndüler.
Bir de ISS, kaçırılacak yahut “beni geri döndüremezsiniz” diyebileceğiniz bir yer değil. Dünya’da bir gemide isyan çıkarmak öteki bir şey ISS’te isyan çıkarmak diğer bir şey. Birincisinde ziyan verme potansiyeliniz yüksek olabilir lakin ISS’te ziyan da veremezsiniz. Zira ISS’in yörüngesini değiştirecek roket itişi de yok. Bir şeyler yapsanız bile Vazife Kontrol’ün boş durması mümkün değil.
